बालाराम उपाध्यायः
नेपाल यस्तो देश हो, जुन लामो समय बाइसे चौबिसे राज्यमा बिभाजित थियो, पृथ्वीनारायण शाह को नेपाल एकीकरण अभियान सफल भए पछि, विभिन्न फरकफरक राज्यको निति र नेतृत्व को कार्य शैली बाट आजित जनता आफ्नो उज्ज्वल भविस्यको परिकल्पना गरिरहेका थिए । उहाँको मृत्यु चाडै हुनु र उहाँ का उत्तराधिकारीहरुको सत्ता मोह र चरम महत्वाकांक्षीले गर्दा जहाँनिया राणा शासन सुरु भयो । जसको शासन काल १०४ बर्ष थियो । जनताको इच्छा र चाहना अनुसार शासन सत्ता सन्चालन नभएर उहाँहरुले आफ्नो रुचि र चाहना अनुसार सत्ता सन्चालन गरे । जनताको आवश्यकता को ख्याल् गर्नुको साटो जनबोली मा भोटे ताल्चा लगाउने कार्य गर्दै गए । जनता र सरकारको सम्बन्ध प्रगाढ हुनु पर्नेमा दुरि बढ्दै गयो ।
शासक प्रती जन विस्वास घट्दै गयो।बिरोध को संकेत देखिन थाल्यो । आफ्नो शैली र व्यबहार मा सुधार गर्नुको सट्टा उल्टै जन आवाज दबाउन कडा दमनको निति लियो । जति जति राज्यको दमन बढ्दै गयो जनता थप आक्रोशित बन्दै गए । जसको कारण नेपाली जनताले मृत्युु वरण गर्नु पर्यो । आफ्नै जनता माथी गोलि बर्साउन थाल्यो कयौं नेपाली हरु सहिद बन्न पुगे । जनताको बोली दबाउन गोलि बर्साउने साशक जनताको ताकत संग कसरी टिक्थे ? टिक्न सकेनन्, जनताको जित भयो, देशमा प्रजातन्त्र आयो भनियो । जनता पर्ख र हेराइमा थिए । नाम मात्रै को प्रजातन्त्र आयो।जसबाट निरंकुश पन्चायती शासन ब्यबस्थाको जग बस्यो । यसले पनि जन पक्षीय कार्य हैन, राज भक्षिय नीति तथा कार्यक्रम संचालन गर्न थाल्यो । राणा शासन भन्दा केही प्रगतिशील र सुधारवादी देखिए पनि पन्चायत ले पनि जन चाहना अनुसारको कार्य गर्न सकेन ।
जब राज्य ले जनताको आवश्यकता बुझ्दैन, जनताको मागको सुनुवाइ गर्दैन त्यो जनताको सरकार हुनै सक्दैन । केही पन्चे मण्डले बाहेक सर्बसाधारण जनताले सरकारको अनुभुति गर्नै पाएनन् । जो होचो उसैको मुखमा घोचो भने जस्तै भयो । साहुहरु मुखियाहरु यस्तै सामन्तहरुको उदय गराइयो । जस मार्फत जनतालाई थप दुःख दिने काम गरियो । चाकरीबाजहरुको बोलवाला भयो भने निर्धा र दुब्लाहरु को हिसाबै गरिएन । धनी झन धनी र गरिव झन गरिब भएर धनी र गरिबको खाडल बढ्दै गयो । दरबार र जनताको सम्बन्ध टाढिदै गयो। जनताको भावनाअनुरूप अघि बढ्नुपर्ने तिर राजामहाराजाहरुको ध्यानाकषिर्त नै भएन । जन चाहना बुझ्दै बुझेनन् । जनताको आवाजलाई सम्बोधन गर्नु को साटो त्यसलाई मत्थर पार्ने गरि योजना बनाइए । जनताको ताकत भन्दा ठूलो अरु कुनै हुनै सक्दैन। शासक र शासितको सम्बन्ध नङ र मासुको जस्तो हुनुपर्नेमा बाघ र बाख्रो को जस्तो हुन थालेपछी, ब्यबस्था कमजोर हुने र जनतामा शासक प्रती बिद्रोहि भाव जाग्रीत हुँदै जान्छ ।
फलस्वरूप पन्चायत ढल्यो २०४६ सालमा प्रजातन्त्र आयो । नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ निर्माण गरियो र यसलाई भनियो विश्व कै उत्कृष्ट संविधान । संबिधान भन्दा राजालाई माथी राखी बनाइएको यो संविधान को उचित कार्यान्वयन को साटो राजाको मनोमानी र स्वसन्चालित दस्तावेज बन्यो । जनताले कल्पना गरेको ब्यबस्था जुन थियो, जुन प्रकारले दल, नेता र सरकार प्रतीको अपेक्षा गरेका थिए त्यो पूरा गर्नु भन्दा दलिय स्वार्थमा देश संचाल हुन थाल्यो । समाजमा सिमित मान्छेहरुको मात्रै बोलबाला हुन थाल्यो । सरकारमा जनताको पहुच पुग्नै सकेन । जन प्रतिनिधि जनता प्रती उत्तरदायी हुनुको साटो दल र तिनको नेतृत्व प्रती बढी बफादार देखिन थाले । गरिव र दुखी जनता जो हर तरहले पछाडि पारिएका छन् तिनिहरु राज्यको सेवा सुबिधाबाट बन्चित हुन थाले । सत्ता, शक्ति र सम्पत्ति भएकाहरु कै वरिपरि राज्य संयन्त्र परिचालित हुन थाल्यो ।
आन्दोलन गर्ने, लड्ने भिड्ने जनताहरु राज्यबाट लाभ अर्कैले लिने अवस्था आएपछि जनताले बहुदलीय ब्यवस्था विरुद्ध धावा बोले । देशमा जनयुद्ध शुरु भयो । लाखौं नेपाली जनताको प्रत्येक्ष वा अप्रत्यक्ष सहभागितामा सो जनयुद्धमा कयौं होनहार नेपाली दाजुभाइ दिदी बहिनीहरुले ज्यान गुमाए । कयौं घाइते, बेपत्ता पारिए । तमाम नेपाली जनताहरु द्वन्द्वबाट प्रभावित भए । पिछडिएको जाति बर्ग, क्षेत्र, लिंग र समुदायको सक्रिय सहभागितामा संचालित यो क्रान्तिले नेपाल को राजनीतिमा ठुलो परिवर्तन गर्यो । जनयुद्ध र यसको जगमा आरम्भ भएको १९ दिने जन आन्दोलनले संघीयता, समाबेशी, समानुपातिक प्रणाली सहितको नेपालको संविधान (२०७२) निर्माण गर्न सफल भयो । करिब २३७ बर्ष सम्म राज गरेको राजतन्त्र ढल्यो ।
जनताले अत्यन्तै ठूलो बलिदान मार्फत प्राप्त यो उपलब्धिले आम नेपाली जनताको जित भएको र सबै जाति, धर्म, क्षेत्र, बर्ग र समुदायको उल्लेख्य प्रगति हुने अपेक्षा गरियो । तर फेरि उहीँ प्रवृत्तिको पुनरावृत्ति भयो । दलितको नाममा होस् या अरु जातिको नाम महिला होस् या अन्य बर्ग, जसले हिजो देखि राज्य सत्ताबाट लाभ लिइरहेका थिए, जो पटकपटक अवसर पाई रहेका थिए तिनीहरु नै हाबी भए । आफ्नै वरिपरिको सामान्य मान्छेको जीवन शैली रातारात बदलिएको देखिन थाल्यो । सत्ता र शक्ति को दुरुपयोग भएको देखिन थाल्यो । जन प्रतिनिधिहरुमा उहीँ पन्च शैली देखिन थाल्यो । यी र यस्ता गतिविधिले आम सर्बसाधरण जनतामा निरासा पैदा भएको देखिन्छ । हामी नै सर्बे सर्बा हौं भन्ने किसिमको दल र यिनका प्रतिनिधिहरुमा भएको चिन्तन गलत छ । यसमा नेपालका राजनीतिक दलहरूले एकपटक ठन्डा दिमागले सोच्न जरुरी छ । विशेष गरि ठुला भनिएका दलहरुले दलिए रूपमा गम्भीर समिक्षा गर्न जरुरी छ । जनतालाई केन्द्र बिन्दु नबनाइ, उनीहरुको इच्छा बिपरितका कार्यमा सरिक दल र ब्यबस्थाको भबिष्य न हिजो राम्रो भयो न भोलि हुनेछ । त्यसैले बेलैमा समिक्षा गरौ यो नै सबैको हितमा हुनेछ ।
(लेखक बालाराम उपाध्याय नेकपा माओवादी केन्द्र अछाम जिल्ला सदस्य तथा अधिवक्ता समेत हुनुहुन्छ ।)
